Kalkzandstenen Erfgoed

De gemeente Voorst is bezig met het aanvullen van de gemeentelijke monumentenlijst. Als lid van de Commissie Monumenten & Cultuurhistorie adviseer ik mee over het al dan niet beschermen van de voorgedragen panden en de daartoe opgestelde redengevende beschrijvingen. 
Een bijzonder gebouw dat onlangs voorbij kwam is de boerderij Het Goirle in Klarenbeek. Deze boerderij in overgangsarchitectuur werd gebouwd in 1912 in opdracht van de heer J.W.A. Bierens uit Goudswaard, gelegen in de Hoeksche Waard. Dit verklaart het voor de gemeente Voorst ongebruikelijke boerderijtype. 
Minstens zo bijzonder is dat de boerderij geheel in kalkzandsteen is opgetrokken. De kalkzandsteen was afkomstig van de nabijgelegen steenfabriek “Alba”, gevestigd aan het Apeldoorns Kanaal onder Beekbergen. Voor mij was deze boerderij aanleiding voor dit uitstapje over ons kalkzandstenen erfgoed.

De kalkzandsteenfabricage

Kalkzandsteen bestaat uit een mengsel van gebrande kalk en zand en kan op twee manieren worden geproduceerd: met luchtverharding of met stoomverharding. De stenen hebben een industriële uitstraling door het gladde en strakke oppervlak en de zeer gelijkmatige vormen. 
Hoewel van nature wit, werd al snel ook gekleurde kalkzandsteen vervaardigd. Aanvankelijk werd steenkool- of turfas bijgemengd om een donkergrijs uiterlijk te verkrijgen, terwijl de stenen door dompeling in ijzervitriool rood konden worden gekleurd. Later werd met behulp van verschillende pigmenten ook kalkzandsteen geproduceerd in de kleuren rozerood (appelbloesem), paars (heidekleur), geel en blauw, mede om daarmee ornamenten te kunnen aanbrengen.
Met de productie van kalkzandsteen werd al vanaf het midden van de 19de eeuw met wisselend succes geëxperimenteerd in Duitsland. De eerste Nederlandse kalkzandstenen werden geproduceerd door de in 1898 gestichte Twentsche Kalkzandsteenfabriek te Oldenzaal. De oudste kalkzandsteenfabrieken in Gelderland zijn die van Joh.W.H. Ovink te Doetinchem (1903) en de eerder genoemde fabriek “Alba” te Beekbergen (1906).

Kalkzandsteenfabriek Alba 

De kalkzandsteenfabriek Alba werd in 1906 opgericht door Enno Ebels Lijphart, boomkweker te Heerde. De fabriek had aanvankelijk een stoomketel van 8 atmosferen en een stoommachine van 40 p.k. De mogelijkheid tot nabije zandwinning was een belangrijke factor voor de locatie van de nieuwe fabrieken. Dat gold ook voor Alba. De nabij gelegen zandheuvel genaamd de Scherpenberg werd decennia lang afgegraven t.b.v. de kalkzandsteenfabricage. De zandwinning leidde tot het ontstaan van de zogenaamde Albaplas, thans natuurgebied. De ligging aan het Apeldoorns kanaal was natuurlijk gunstig i.v.m. de aanvoer van grondstoffen en het vervoer van de geproduceerde stenen naar de klanten. Een in 1913 aangelegde, twee km lange smalspoorverbinding met de lokaalspoorlijn tussen Dieren en Apeldoorn bood in dit opzicht aanvullende mogelijkheden. De fabriek werd in 1989 gesloten en naderhand gesloopt; enkele voormalige in 1913 gebouwde dienstwoningen - vanzelfsprekend opgetrokken in kalkzandsteen - aan Kanaal-Zuid onder Lieren herinneren nog aan het verleden van weleer.

Toepassing

In de eerste decennia van de 20e eeuw werd kalkzandsteen een serieuze concurrent voor de traditionele baksteen. Dit leidde tot een strijd waarbij zowel baksteen- als kalkzandsteenfabrikanten hun gelijk op het gebied van kwaliteitseisen probeerden te halen.
Kalkzandsteen werd aanvankelijk toegepast in gemetselde binnen- en buitenmuren, funderingen en schoorstenen. Toen na de Eerste Wereldoorlog de belangstelling voor de Jugendstil en daarmee ook voor witte gevels verdween kwam spoedig ook een einde aan kalkzandsteengebruik aan de buitenzijde. Vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw verschoof de toepassing steeds meer naar de binnenmuren.
Met een kalkzandsteenfabriek in de directe omgeving is het niet verwonderlijk dat in de regio Apeldoorn talloze grotere en kleinere bouwwerken of onderdelen ervan in kalkzandsteen werden opgetrokken in de eerste decennia van de vorige eeuw. Daarvan zijn nog verschillende voorbeelden bewaard gebleven, meest woonhuizen maar ook boerderijen en bijgebouwen. Een ander, uniek voorbeeld is de Koningin Julianatoren in Apeldoorn, gebouwd in 1910 naar ontwerp van A. van Driesum, opgetrokken in witte kalkzandsteen met roze kalkzandstenen banden. Binnen de gemeente Voorst is Het Goirle te Klarenbeek waarschijnlijk de enige nog op hoofdlijnen gaaf bewaard gebleven kalkzandstenen boerderij.

Schade, reiniging en herstel

Veel kalkzandstenen gevels hebben de tand des tijds gelukkig goed doorstaan, maar dat is lang niet overal het geval. Van mechanische aantasting kan sprake zijn als de steen in water opgeloste zouten opneemt die een schadelijke werking hebben in de kalkzandsteenmatrix. Optrekking van bodemvocht kan hiervan een oorzaak zijn, maar ook geabsorbeerde aerosolen, zoals sulfaat in industriële gebieden en chloride in kustgebieden. Bekend is het zogenaamde zouthuisje in het Friese Laaksum - gelegen aan de voormalige Zuiderzee, thans IJsselmeer - waar de voortdurende zilte wind de kalkzandstenen gevels zwaar heeft geërodeerd.

Voor reiniging van oude kalkzandstenen gevels wordt het gebruik van straalmiddelen sterk afgeraden. Stoomreiniging om algen en dergelijke te verwijderen is wel toepasbaar. Bij oppervlakkige aantastingen kan een steenversteviger worden gebruikt, die na indringen weer samenhang in het zandkorrelskelet brengt. Bij aanzienlijk materiaalverlies op het zichtvlak van de stenen is aanhelen met reparatie/restauratiemortel een optie.

Erfgoed

De toepassing van kalkzandsteen speelde in de architectuur een relatief bescheiden rol, mede door de korte periode waarbinnen het werd toegepast. Toch is cultuurhistorisch gezien het behoud van ons kalkzandstenen erfgoed zeker de moeite waard gelet op zijn karakteristieke materiaalkenmerken als textuur en kleur en de bijzondere en vaak decoratieve manier van verwerken in de gevel. Daarnaast herinneren de diverse kalkzandstenen bouwwerken in de regio aan de nu verdwenen kalkzandsteenfabricage in het gebied!

Bronvermelding / meer informatie:
J.A. van der Kloes. Onze Bouwmaterialen. Kunststeen. (Derde, geheel nieuw bewerkte druk), Amsterdam, 1923. (blz. 226-242).

Ronald Stenvert. Biografie van de baksteen 1850-2000. Wbooks, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2012. (blz. 177-190)
Biografie van de baksteen 

Michiel van Hunen. Historisch metselwerk, Instandhouding, herstel en conservering. Wbooks, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2012. (blz. 40-51)
Historisch-metselwerk-instandhouding-herstel-en-conservering