1 april 2019
Door: Gerard Derks en Roger Crols
In onze eerste “jubileumblog” ben ik ingegaan op onze mede-oprichter Ir. W.C.F. Schaap en zijn betekenis voor de ontwikkeling van de stedenbouw en architectuur in Gelderland en vooral ook de goede onderlinge afstemming tussen beide disciplines. In deze tweede blog kijken we naar onze andere mede-oprichter, de heer Ir. A.M. Kuysten, en zijn inzet voor een goede volkshuisvesting en wederopbouw. Twee onderwerpen die het Gelders Genootschap nog altijd na aan het hart liggen, niet alleen zoals vroeger in kwalitatieve en esthetische zin maar nu óók vanuit cultuurhistorisch oogpunt!
Ir. A.M. Kuysten (1887-1968)
Ir. Adrianus Marinus Kuysten, aan de Technische Hogeschool te Delft opgeleid tot civiel-ingenieur, was reeds aan het begin van zijn carrière betrokken bij diverse wederopbouwprojecten. Eind 1915 kreeg hij opdracht om in Antwerpen en Brussel een tentoonstelling en een congres te organiseren over de herbouw van tijdens de Eerste Wereldoorlog verwoeste Vlaamse dorpen ter voorbereiding op de feitelijke wederopbouw. Een belangrijk doel daarbij was dat bij die wederopbouw rekening werd gehouden met het karakter van de streek om te voorkomen dat het platteland nog verder werd besmeurd met “bouwkundige wanstalten” zoals de 19de-eeuwse “pseudo-architectuur”.
Een volgend project was de wederopbouw van Noord-Hollandse dorpen in de uitgestrekte gebieden die na een zware storm begin 1916 onder water waren komen te staan. Hij werd door de inmiddels ingestelde Adviescommissie belast met het landbouwkundig gedeelte van de wederopbouw van de Zuiderzeekust. Gelet op de grote aantallen verwoeste boerderijen een belangrijke opdracht die bij Kuysten in goede handen was gezien zijn grote kennis op het gebied van de boerderijbouw en de vernieuwingen daarbinnen. Ook hier dienden de te herstellen boerderijen en woningen weer het gezicht van de streek te reflecteren!
In 1918 werd Kuysten benoemd tot inspecteur van de Volksgezondheid met de provincie Gelderland als werkgebied, tevens belast met het toezicht op de handhaving van de wettelijke bepalingen over volkshuisvesting. Kuysten werd daarmee de centrale figuur van de Gelderse volkshuisvesting met zowel een controlerende als informerende taak. Als de onafhankelijke adviseur van Gedeputeerde Staten op het gebied van de volkshuisvesting adviseerde hij de provincie over gemeentelijke uitbreidingsplannen en later ook diverse streekplannen.
Herbouw Borculo
Bij de stormramp van 10 augustus 1925 was het stadje Borculo de plaats met de grootste verwoestingen. Gelet op zijn ruime ervaring is het niet verwonderlijk dat Ir. Kuysten lid werd van het provinciale Uitvoerend Comité belast met de organisatie van de wederopbouw. Ook onze mede-oprichter de heer H.J.P. Bloemers, destijds burgemeester van de gemeente Rheden, was lid van dit comité.
Het provinciale comité was onderdeel van het Nationaal Steuncomité dat geen geld wenste te steken in het herstellen van de oude situatie met zijn vele stegen en sloppen en slechte woontoestanden. Daarom kreeg Ir. W.C.F. Schaap opdracht om een uitbreidingsplan te maken dat tevens voorzag in de sanering van de bestaande situatie. Het hoge ambitieniveau van de wederopbouw, waarbij bouwplannen moesten getuigen van een ‘eenvoudige ambachtelijke architectuur´ is ook nu nog goed herkenbaar in de oude stadskern!
Wederopbouw in Maas en Waal
De doorbraak van de Maasdijk bij Overasselt op oudejaarsdag 1925 leidde tot een watersnood waarbij grote delen van het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal onder water kwamen te staan. Bijna 4000 woonhuizen en boerderijen werden verwoest of beschadigd. De wederopbouw werd grotendeels op dezelfde wijze georganiseerd als in Borculo. Ir. Kuysten werd in 1926 benoemd als leider van het “Bouwbureau Watersnood” belast met de wederopbouw. Hij liet zich ondersteunen door architect W.J. Gerretsen voor wat betreft de dagelijkse bureauleiding en door architect W.P. Meijer en enkele leden van de Geldersche Schoonheidscommissie voor de architectonische verzorging. Bij de jaarvergadering van het Gelders Genootschap van 1927 werd een bezoek gebracht aan Dreumel, de zwaarst getroffen gemeente, waar 396 huizen waren hersteld en 112 nieuwe woningen werden gebouwd. Kuysten werd voor zijn goede werk in Borculo en Maas en Waal benoemd tot officier in de Orde van Oranje-Nassau.
Wederopbouw tijdens de Tweede Wereldoorloog
De term “Wederopbouw” wordt het meest in verband gebracht met het herstellen van door de Tweede Wereldoorlog veroorzaakte schade, zowel tijdens de meidagen van 1940 als bij de bevrijding of bij de tussentijdse diverse bombardementen van steden en dorpen. Ir. Kuysten kreeg de leiding over het herstel van het aan de Grebbelinie gelegen dorp Scherpenzeel dat na 15 mei 1940 zwaar gehavend uit de strijd was gekomen. Er werd ingezet op regiebouw: het uitvoeren van de bouw door een particuliere ondernemer onder supervisie en voor rekening van de rijksoverheid. De architectonische verantwoordelijkheid berustte bij het Bouwbureau Scherpenzeel met als supervisor Ir. A. Kraayenhagen, sinds 1931 werkzaam bij het Gelders Genootschap. Deze regiebouw werd vervolgens ook bij de wederopbouw van het stadscentrum van Wageningen toegepast.
Er werd voornamelijk gebouwd in de trant van de Delftse School. Ir. Kuysten wist als Gelderse contactcommissaris voor de Wederopbouw de dingen te sturen in de richting van een bebouwing die het Gelders Genootschap voorstond: een streekeigen architectuur geschoeid op de Delftse School. Eerdergenoemde Ir. Kraayenhagen (1905-1966) was tijdens zijn studie bouwkunde in Delft opgeleid door Ir. Granpré Molière, grondlegger van de Delftse School, op wiens bureau hij na zijn afstuderen enige jaren werkzaam was!
Wederopbouw in de naoorlogse jaren
Het erfgoed van de wederopbouw tijdens de naoorlogse jaren is in hoge mate medebepalend voor de huidige identiteit van grote delen van de provincie Gelderland. Dat geldt vooral voor de steden Arnhem, Doetinchem, Tiel en Zutphen en de dorpen in het Rijk van Nijmegen, het Land van Maas en Waal, de Bommelerwaard en meer nog in de Over- en Nederbetuwe waar sprake was van zeer omvangrijke oorlogsschade.
Ook de naoorlogse wederopbouw werd centraal geleid en gestuurd. In Gelderland werden alle 31 wederopbouwplannen gegund aan stedenbouwkundigen uit de Delftse School, waaronder ook Kraayenhagen. Tien leden van het Gelders Genootschap werden aangewezen als gedelegeerden voor het welstandstoezicht op de wederopbouwprojecten, terwijl het genootschap de supervisie kreeg over alle verspreide wederopbouwgevallen.
Wederopbouw als erfgoed
Inmiddels kijkt het Gelders Genootschap al weer vele jaren óók vanuit cultuurhistorisch oogpunt naar het gebouwde erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog en de daaropvolgende wederopbouwperiode tot circa 1965. Met name collega Roger Crols is al jaren een gedreven pleitbezorger voor het behouden, beschermen en herbestemmen van het wederopbouwerfgoed; hij stuurde al in het begin van de jaren negentig aan op plaatsing van gebouwen uit de wederopbouwperiode op de gemeentelijke monumentenlijsten!
Samen met Roger werkte ik aan inventarisaties van het wederopbouwerfgoed in de Over- en Nederbetuwe, waarbij steeds stedenbouw en architectuur beide aan bod kwamen. Ook voor diverse andere Gelderse gemeenten werden quick scans of complete inventarisaties van het wederopbouwerfgoed uitgevoerd.
Momenteel werkt het Gelders Genootschap in de gemeente Berkelland aan de inventarisatie van karakteristieke panden waarbij ook de wederopbouwperiode wordt meegenomen, terwijl nog overleg wordt gevoerd over een analyse en inventarisatie van aan de stormramp gerelateerde cultuurhistorisch waardevolle objecten, complexen en stedenbouwkundige structuren in het stadje Borculo.
In mei zal het project “Een nieuwe tijd!” officieel van start gaan. Over dit wederopbouw- erfgoedproject, waaraan maar liefst elf Achterhoekse gemeenten deelnemen, heeft u in een vorige blog een en ander kunnen lezen.