9 mei 2019
Door: Jan Wabeke
De zorg voor ruimtelijke kwaliteit bij de aanleg van wegen en bruggen heeft altijd hoog op de agenda gestaan van het Gelders Genootschap. Voor mij is het dagelijkse kost binnen mijn takenpakket.
Rijkswegenplan 1927
Direct na vaststelling van het Rijkswegenplan van 1927, kwam dit onderwerp aan de orde op de jaarvergadering van het Gelders Genootschap. Daar betoogde het bestuurslid J. van der Molen, burgemeester van Renkum en voorzitter van de Nederlandse Vereeniging voor Autosnelwegen (NEVAS), dat het beter was nieuwe wegen aan te leggen dan bestaande wegen te verbreden. De oude wegbeplanting kon zo worden behouden en de nieuwe wegen konden functioneel worden aangelegd volgens eigen esthetische criteria:
“Steeds moet ons voor oogen staan, dat wanneer iets schoons verdwijnt daartegenover nieuwe schoonheid moet worden geschapen… Bij toename van het verkeer behoeft men niet angstvallig te wikken of deze of gene boom nog gespaard kan blijven, indien men slechts nieuwe schoonheid schept door voor elken boom, die geveld wordt, twee andere te poten.”
Hieruit spreekt een praktische visie, die we nog steeds hanteren.
Rondweg Voorst
Hoewel ons bestuurslid Van der Molen het beter vond om nieuwe wegen aan te leggen in plaats van bestaande te verbreden liep de praktijk vaak anders. Veel oude wegen tussen onze dorpen en steden zijn vaak eerst een aantal keren verbreed, totdat het verkeer door de bebouwde kom zoveel hinder veroorzaakte en men besloot alsnog een nieuwe snelweg of rondweg aan te leggen. Een voorbeeld is de recent opgeleverde rondweg om het dorp Voorst, waar in 1980 al over werd gesproken. Bij de herinrichting van de Rijksweg in het dorp proberen we nu het historische beeld te herstellen. Als men het vooroorlogse advies van het GG had opgevolgd had men zich veel kosten kunnen besparen. Anderzijds heb ik er nu nog leuk werk aan, want ik adviseer de provincie over de inpassing van de nieuwe rondweg en de gemeente over de herinrichting van de weg door het dorp.
Nieuwe fenomenen zijn lastig voor te stellen
De opkomst van het autoverkeer was in 1927 een nieuw fenomeen, dat je zou kunnen vergelijken met de energietransitie nu. In het betoog van de heer Van der Molen lees je enerzijds een grenzeloos vertrouwen in de vooruitgang, maar anderzijds gaat hij het fenomeen te lijf met oude beelden, zoals het kleinschalige boerenlandschap. Blijkbaar is ons voorstellingsvermogen om nieuwe fenomenen in te schatten beperkt. Ik zal dit toelichten aan de hand van Deil.
Knooppunt Deil
In 1936 vond de jaarvergadering van het Gelders Genootschap plaats in de Betuwe, in de voormalige gemeente Deil. Deze gemeente werd ten voorbeeld gesteld, omdat ze een uitbreidingsplan had laten maken dat beoogde het landelijke karakter van de gemeente veilig te stellen, de aanleg van de rijkswegen (de huidige A15 en A2) mogelijk te maken en lintbebouwing langs de nieuwe wegen te voorkomen. De nieuwe wegen, die op de oude plankaart staan, hebben inmiddels wel totaal andere dimensies gekregen dan men zich destijds kon voorstellen. Dat ging dan ook niet in één keer. In 1939 kwam bij Deil een simpele kruising van nieuwe rijkswegen van ca. 5 meter breed. Deze kruising werd in 1957 vervangen door een grote rotonde. Zo’n rotonde, een verkeersplein genoemd, was toen een noviteit en ook in esthetische zin bijzonder.
In 1989 werd de rotonde vervangen door een klaverblad aangelegd voorzien van een karakteristiek landschapsontwerp met populieren in de oksels en langs de buitenkant. Een nieuwe opgave was de aanleg van de Betuweroute. In 1996 vond de toenmalige Welstandscommissie Betuweroute, waar ik secretaris van was, dat dit landschapsontwerp met respect moest worden behandeld. We wilden één lang spoorviaduct, maar het werd een strakke aarden baan met drie kleinere viaducten. Niet veel later is een nieuwe verbindingsboog aangelegd en is één van de cirkelvormige populierenbosjes verdwenen.
Tenslotte is bij de verbreding van de A2 naar tweemaal vier rijbanen een ingenieus ontwerp gemaakt voor de plek waar het idyllische Linge-landschap en het snelweglandschap elkaar kruisen. Beide werelden raken elkaar en hebben elk hun eigen esthetische kwaliteit.
Wat heeft het oude uitbreidingsplan opgeleverd voor Deil?
Je zou kunnen stellen dat het oude uitbreidingsplan van de gemeente Deil postuum is geslaagd. Het landelijke karakter van het Lingelandschap is goed behouden en de waarde ervan wordt nog steeds onderkend. Doordat langs de nieuwe rijkswegen geen lintbebouwing is gekomen, konden de rijkswegen autonoom worden ontwikkeld met eigen esthetische criteria. Sluipenderwijs zijn er echter wel “zichtlocaties” gekomen bij de snelwegaansluitingen - een hedendaagse vorm van lintbebouwing - die de balans tussen de beide werelden alsnog dreigen te verstoren.
Omgaan met transities, hoe doen we dat?
Als je terugkijkt, dan valt op dat de opkomst van het autoverkeer aanvankelijk grootse visioenen opriep en grote visies. Men kon echter onmogelijk overzien, wat die opkomst werkelijk betekende. Men projecteerde nieuwe wegen op de kaart en de samenleving van 1900, maar deze context is inmiddels totaal veranderd. De realiteit is dat transitie tot stand komt in afzonderlijke projecten met een eigen, beperkte scope. Elk project lost een probleem op, maar roept ook weer vervolgvragen op.
Onze rol is dan te zorgen dat onderliggende structuren als een Lingezone gerespecteerd worden en dat het project meerwaarde en kansen oplevert voor de omgeving. Bij elk project leren we ook een beetje beter om de transitie in goede banen te leiden. Ook bij veranderingen, die nu op ons af komen, zoals de energietransitie, zal dat zo gaan. Het zal u niet verbazen dat er nu een heus windpark Deil in de steigers staat. En wij als adviseurs van het Gelders Genootschap adviseren over een zorgvuldige inpassing van energietransitie in het landschap en gaandeweg ontwikkelen we hiervoor nieuwe esthetische criteria.
Bron afbeeldingen:
* vogelvluchtopnamen: Beeldbank Rijkswaterstaat
* foto’s A2 en Linge: Erwin Zijlstra, in opdracht van GG t.b.v. Magazine, De Aantrekkelijke Snelwegomgeving, 2013.