27 mei 2020
Kent u ook plekken in uw leefomgeving waarvan u als kind al wist dat ze bijzonder waren? Voor mij is het imposante sluizencomplex in het Twentekanaal bij Eefde zo’n locatie. Destijds dicht bij huis, want ik bracht mijn jeugd door in Zutphen en Warnsveld. Vooral tussen 1975 en 1981 - mijn middelbare schooltijd - fietste ik geregeld over deze sluis onderweg naar een in Eefde wonende schoolvriend. Vaak stapte ik dan bij de sluis even af om even te kijken naar het schutten van de passerende schepen.
Monumentaal vond ik het complex toen al en door zijn hoogte tevens zeer beeldbepalend in de wijde omgeving. De status van rijksmonument kreeg het sluizencomplex echter pas twintig jaar later in 2001. De recente uitbreiding van het complex was een mooie kans om de locatie en directe omgeving nog aantrekkelijker te maken!
Geschiedenis Het kanaal moest Twente en de daar gevestigde industrie verbinden met de IJssel en zo met de Boven-Rijn. Het ruim 50 km lange hoofdkanaal bestaat uit vier afzonderlijke panden - met een gezamenlijk verval van 23 meter - en een zijtak naar Almelo. Een groot deel van het kanaal werd in het kader van de werkverschaffing door werkloze arbeiders met de schop uitgegraven!
Tot de werkzaamheden hoorde ook de aanleg van de schutsluis te Eefde waarmee in 1930 een begin werd gemaakt. De sluis werd in 1933 in gebruik genomen en kan een verval van maximaal 8 meter overbruggen.
Nieuwe zakelijkheid
Het complex omvatte aanvankelijk alleen een schutsluis (met sluishoofden en een schutkolk), een gemaal en een sluiswachterswoning, maar is later meermalen uitgebreid. Verantwoordelijk voor de vormgeving en constructie van het oorspronkelijke complex waren onder andere ir. D. Roosenburg (1887-1962), esthetisch adviseur voor Rijkswaterstaat, ir. J.W. Akkerman en ir. A. Eggink. Het complex is ontworpen in de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid met invloeden van de Nieuwe Haagse School.
Markante onderdelen van de sluishoofden zijn de in beton opgetrokken, drie verdiepingen tellende heftorens: op elk hoofd twee stuks onderling verbonden door een overdekte stalen verbindingsbrug. Bijzonder is de combinatie van enerzijds de functionalistische witte gevels en stalen kozijnen en anderzijds de traditionele, met rode pannen belegde, zadeldaken. De heftorens waren noodzakelijk omdat de sluis werd uitgerust met stalen hefdeuren, in plaats van de toen meer gebruikelijke puntdeuren.
Uitbreiding en renovatie / groot onderhoud
Onlangs heeft Rijkswaterstaat het complex uitgebreid met een tweede sluiskolk om de Twentse havens ook voor grotere en zwaarder beladen schepen beter bereikbaar te maken en te zorgen voor minder lange wachttijden. De nieuwe sluiskolk is geschikt voor schepen van 110 x 11,4 m en een vaardiepte van maximaal 3,5 m. Uniek voor Nederland is dat de nieuwe sluis voorzien is van een zogenaamde segmentdeur die als voordeel heeft dat hij ook tegen de stroom in kan sluiten. Bovendien waren boven de waterspiegel geen hoge constructies nodig, waardoor de nieuwe sluis ondergeschikt blijft aan de oude monumentale schutsluis.
De plannen omvatten tevens de realisatie van een geheel nieuw bediengebouw met uitzichtpunt dat zich door zijn vormgeving, materiaalgebruik en situering goed zal voegen binnen het fraaie ensemble. Het bestaande bediengebouw uit 1990 zal worden afgebroken. Het wijkt af in kleur en vormgeving en is dicht tegen een van de heftorens aangebouwd waardoor het afbreuk doet aan de ensemblewaarden. Tot slot wordt momenteel groot onderhoud uitgevoerd aan de oude schutsluis.
Landschap en recreatie
De uitbreiding maakte ook een herinrichting van het terrein rondom het sluizencomplex noodzakelijk. Daartoe is door Bureau B+B stedebouw en landschapsarchitectuur - samen met omwonenden - een landschapsplan opgesteld waarin behoud en herstel van het landschappelijk karakter voorop staan en ook recreatiemogelijkheden zijn opgenomen.
In de zone langs de Eefse beek is een nieuw bos aangeplant met gebiedseigen soorten (zomereik, beuk, es en fladderiep en bijpassende onderbeplanting) met daarin een wandelpad en een open plek die ook gebruikt kan worden als openluchttheater. Vanuit het bos leidt een trap naar de langs het complex lopende boulevard met een uitzichtpunt bij de sluizen. Voor kinderen is er een glijbaan. Ten westen van de sluis komt bloemrijk grasland omsloten door een struinpad.
Samenwerking en advisering
De uitbreiding geschiedt in samenwerking met de gemeente Lochem, het waterschap Rijn en IJssel en de provincie Gelderland. Het Gelders Genootschap adviseerde in de afgelopen jaren meermalen over de diverse plannen, waarbij zowel onze stadsbouwmeester als onze erfgoedadviseur betrokken waren. Deze advisering is steeds afgestemd met de consulent van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Meerdere keren is met alle adviserende partijen gezamenlijk vergaderd. Daarbij werd naast de meegegeven suggesties vooral grote waardering uitgesproken voor de integrale aanpak waarin naast de primaire infrastructurele functie ook ecologie, landschap, recreatie en beleving een rol spelen. Door de toevoeging van de nieuwe sluiskolk kan de monumentale sluis in zijn oorspronkelijke vorm behouden blijven. Het mooie daarbij is dat de oude schutsluis geen museumstuk wordt, maar zijn functie behoudt. Het blijft levend erfgoed: doorgaans de beste garantie voor het behoud van een monument!
Bijzondere plek
Onlangs was ik weer eens bij de sluis in Eefde, mede omdat de adviserende collega’s vertelden dat het zo’n leuke plek werd. En daar ben ik het na mijn bezoek van harte mee eens. Hoewel de werkzaamheden deels nog in volle gang zijn, is de vele aandacht voor kwaliteit al duidelijk afleesbaar. De integrale, zorgvuldige aanpak van de uitbreiding, nieuwbouw, renovatie en de landschappelijke inpassing met recreatievoorzieningen heeft zijn vruchten afgeworpen en zal dat ongetwijfeld ook bij de verdere afronding blijven doen.
Dergelijke locaties worden steeds belangrijker nu we (door de coronamaatregelen) leven in een tijdperk waarin we voor onze ontspanning, uitstapjes en vakanties veel meer op onze dagelijkse leefomgeving zijn aangewezen. De medewerkers van het Gelders Genootschap zijn iedere dag weer opnieuw bezig met de kwaliteit van die leefomgeving, zowel in de dorpen en steden als in het buitengebied!
Meer informatie
Rijkswaterstaat - Twentekanalen uitbreiding Sluis Eefde
Ontwerp
Plantekeningen: Bureau B+B stedebouw en landschapsarchitectuur