31 mei 2018
Door: Gerard Derks
Als kind vond ik het al reuze interessant om rond te struinen in oude binnensteden en historische dorpskernen. Ik ben opgegroeid in Zutphen en dan ben je natuurlijk verwend met zo’n prachtige, als beschermd stadsgezicht aangewezen, oude binnenstad. Het leek mij fantastisch om me later met de bescherming van stads- en dorpsgezichten te mogen bezighouden. Een studie planologie met als bijvakken stedenbouwkunde en historische geografie was daartoe een mooie voorbereiding.
Onlangs ben ik in opdracht van de gemeente Zaltbommel begonnen met een onderzoek naar potentiële nieuwe stads- en dorpsgezichten. Een mooie aanleiding om eens terug te blikken op de aanwijzing van Gelderse stads- en dorpsgezichten in de afgelopen (bijna) 25 jaar en alvast vooruit te kijken naar de komende periode!
MSP
Tijdens het Monumenten Selectie Project (MSP) mocht ik begin jaren negentig bij het Gelders Genootschap aan de slag met de te beschermen stads- en dorpsgezichten uit de periode van de jonge stedenbouw / bouwkunst: 1850-1940. Met behulp van enkele collega’s verzorgden we voor de toenmalige Rijksdienst voorde Monumentenzorg de beschrijving van 20 gebieden die alle in de loop der jaren zijn aangewezen als beschermd stads- dan wel dorpsgezicht. Een samen met de rijksdienst ondernomen poging om ook het Apeldoorns Kanaal met zijn beplanting, bruggen en sluizen en de karakteristieke daarbij gelegen buurtjes als beschermd gezicht aangewezen te krijgen is helaas gestrand.
Gemeentelijke stads- en dorpsgezichten
In aanvulling op het rijk zijn ook gemeenten overgegaan tot het aanwijzen van beschermde stads- en dorpsgezichten, zo ook in Gelderland. Het wordt door veel gemeenten gezien als een nuttig instrument. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de meeste erfgoedverordeningen de mogelijkheid tot het aanwijzen van gemeentelijke stads- en dorpsgezichten is opgenomen.
In de afgelopen 25 jaar hebben we onder andere voor de gemeenten Lingewaard, Nijmegen, Voorst, Rozendaal, Winterswijk en Wijchen en - meer recent - de gemeente Zevenaar de aanwijzing van een of meer beschermde gezichten verzorgd. In de gemeente Zaltbommel is in het verleden de Delkant in Gameren aangewezen als beschermd dorpsgezicht en zijn we nu dus gestart met een uitgebreider onderzoek naar potentiële nieuwe stads- en dorpsgezichten. In het kader daarvan worden historische dorpskernen en oude dijklinten bekeken maar ook de zone rondom de vestingwerken van Zaltbommel.
Nadere typering van waarden
Een zeer belangrijk onderdeel van de toelichting op een aanwijzing als beschermd stads-of dorpsgezicht is het hoofdstuk waarin de te beschermen cultuurhistorische waarden nader worden getypeerd. Deze moeten puntsgewijs en in concrete termen worden geformuleerd om de vertaalslag naar beleid en regelgeving zo eenvoudig mogelijk te maken.
In de korte toelichtingen op de oudste door het rijk aangewezen stads- en dorpsgezichten ontbreekt vaak een concreet uitgewerkte nadere typering van waarden. Voor de drie van rijkswege beschermde gezichten in de gemeente Bronckhorst hebben we dit vorig jaar in een aanvullende gemeentelijke notitie “gerepareerd”, waarbij vooral het stadje Bronkhorst aandacht vroeg. Ook in sommige andere gemeenten ligt hier nog een opgave!
Meer of minder regels?
Bij de aanwijzing van een beschermd gezicht horen nu eenmaal regels. Gebruikelijk is om in een bestemmingsplan (omgevingsplan) bepalingen op te nemen die zijn gericht op de instandhouding en versterking van de bestaande (cultuurhistorische) kwaliteiten. Daarbij blijft vrijwel altijd ruimte voor nieuwe ontwikkelingen mits deze voortborduren op deze kwaliteiten.
Inspiratiekaarten en -documenten
De laatste jaren wordt door gemeenten echter steeds vaker gezocht naar instrumenten om cultuurhistorische waarden onder de aandacht te brengen zonder dat dit per se gepaard gaat met nieuwe, gedetailleerde regelgeving. Zo heeft de gemeente Soest voor het gehele gemeentelijke grondgebied cultuurhistorische inspiratiekaarten laten maken. Deze kaarten kun je zien als een handreiking met tips, aanbevelingen en ideeën bij het omgaan met cultuurhistorische waarden in de leefomgeving. In de gemeente West Maas en Waal werken we samen met SAB aan Dorpskwaliteitsplannen waarin ook de cultuurhistorische waarden nadrukkelijk worden meegenomen.
Voor de gemeente Bronckhorst gaan we in vervolg op de nadere typeringen van de waarden binnenkort starten met het maken van cultuurhistorische inspiratiedocumenten voor de drie van rijkswege beschermde gezichten. We denken aan posters met veel inspirerend beeldmateriaal en niet meer tekst dan strikt noodzakelijk is. Juist ook de minder harde en moeilijk met regelgeving te borgen kwaliteiten zullen daarop een plekje krijgen. Net als in Soest en West Maas en Waal wordt de lokale bevolking betrokken bij de totstandkoming van deze nieuwe producten.
Omgevingswet; de omgeving van het monument
Voor veel gemeenten is het beschermde stads- en dorpsgezicht nog altijd een belangrijk instrument waarmee vrijwel dagelijks wordt gewerkt. Ook onder de nieuwe omgevingswet zal dat ongetwijfeld het geval zijn.
Nu in het kader van deze wet ook de bescherming van de omgeving van het monument op de een of andere wijze moet worden vormgegeven, kan de aanwijzing van beschermde stads-en dorpsgezichten en cultuurlandschappen zelfs van grotere betekenis worden! Dit geldt dan vooral voor gebieden waarbinnen meerdere monumenten zijn gelegen. De nadere typering van waarden is een bij uitstek geschikt hoofdstuk van de toelichting op de aanwijzing om (nog meer dan voorheen) juist ook de omgeving van monumenten nadrukkelijk aan bod te laten komen!