29 maart 2018
Door: Roger Crols
Op 9 maart organiseerde de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond (KNOB) in samenwerking met het Amsterdam Erfgoed Overleg (AEO) het symposium ‘Erfgoed in de dynamische stad’. Centraal stond de bestaande bescherming van het gebouwde erfgoed in de stad Amsterdam in relatie tot nieuwe ontwikkelingen op het gebied van erfgoed en ruimtelijke kwaliteit. Een van die ontwikkelingen betreft de zorg voor het jongste erfgoed uit de jaren ’70 en ’80 van de twintigste eeuw.
Amsterdam anticipeerde onlangs al op een nadere waardering van architectuur uit deze periode met de aanwijzing van de voormalige NMB/ING bank (1987) van Albert & van Huut als gemeentelijk monument. Dit gebouw, ook bekend als de ‘apenrots’, kan gelden als hoogtepunt van antroposofische architectuur uit de tweede helft van de vorige eeuw in ons land.
Nu de crisis voorbij is en de dynamiek in onze leefomgeving weer toeneemt neemt ook de druk op het jongste erfgoed weer toe. Maar is er draagvlak voor behoud en bescherming van gebouwen uit de periode na 1965? Weten we welke gebouwen die kwaliteiten bezitten die behoud en het borgen van een duurzame toekomst rechtvaardigen? Welke gebouwen zijn iconisch of exemplarisch voor het Gelderland van de jaren ’70 en ’80?
Menselijke maat, kleinschaligheid en herbergzaamheid
In de late jaren zestig kwam er steeds meer kritiek op grootschalige woonwijken en hoogbouw. Ook ontstond verzet tegen de ingrijpende stadssaneringen en het dempen van grachten en vaarten. Nieuwe sleutelwoorden werden menselijke maat, kleinschaligheid, herbergzaamheid en een afwijzing van hiërarchie. Pioniers waren Aldo van Eyck (Burger Weeshuis, Amsterdam), Piet Blom (Kasbah, Hengelo), Herman Herzberger (Centraal Beheer, Apeldoorn) en Jan Verhoeven, de grondleggers van het structuralisme. Kenmerkend voor deze architectuurstroming is de op strakke geometrische organisatiepatronen gebaseerde vormgeving.
In Gelderland viel deze hang naar kleinschaligheid in goede aarde. Belangrijke realisaties zijn onder meer Centraal Beheer (1967-1972) in Apeldoorn van Herman Hertzberger, de Rijksbrandweeracademie (1975-1980) in Schaarsbergen, de dorpsschool van Rozendaal (1972) van Jan Verhoeven en de Nijmeegse Benedenstad (1979-1985) van B.J. Pouderoyen en W.H. Verschoor. Ook het in het Arnhemse stadscentrum gelegen woningbouwcomplex De Nieuwe Weerdjes kan hiertoe gerekend worden. Het door architectenbureau Van de Broek en Bakema ontworpen complex werd gerealiseerd in 1976 als onderdeel van het Programma Experimentele Woningbouw. Op de begane grond en een tussenniveau zijn een parkeergarage en bedrijfsruimten gesitueerd. Hierboven bevindt zich de woonplaat met langs verkeersvrije paden en pleintjes gelegen woningen.
Herbestemmen met behoud van cultuurhistorische waarden
Dergelijke gebouwen zijn niet alleen belangrijke getuigen van de Gelderse architectuurgeschiedenis maar nemen ook een belangrijks plaats in binnen de geschiedenis van het bouwen in Nederland. Nu veel gebouwen uit deze periode leeg komen te staan en onderwerp worden van afbraak, transformatie en herbestemming is het belangrijk om de aanwezige cultuurhistorische waarden eerst in kaart te brengen.
Een wijziging van de bestemming van een gebouw is vrijwel altijd mogelijk en van alle tijden. Echter, zoals als Herman Hertzberger al eens in een interview zei, je moet mensen vinden die economisch daar in geloven. Een herbestemming moet tevens een toegevoegde waarde hebben.
Actuele herbestemmingen
Enkele maanden geleden zijn de eerste appartementen opgeleverd in een van de meest spraakmakende bouwwerken uit de jaren zeventig in de provincie Gelderland: het ESTEL-gebouw in Nijmegen. Dit gebouw werd in 1972 gerealiseerd naar een ontwerp van architect Alexander Bodon. Enige jaren eerder verrees in Amsterdam een van zijn bekendste werken: het RAI-complex.
Een ander hoogtepunt is de voormalige stadsbibliotheek van architect Wim Davidse, gelegen aan de rand van de binnenstad van Doetinchem. Het gebouw uit 1976 is opgenomen in het standaardwerk over de architectuurstroming van het Structuralisme.
Doetinchem gaat de bebouwing aan de Raadhuisstraat, waaronder de bibliotheek, aanpakken met ondersteuning van de Provincie in het kader van het programma SteenGoed Benutten. Met dit programma helpt de provincie leegstaande plekken in dorpen en steden een nieuwe invulling te geven. De bibliotheek wordt getransformeerd tot ‘De Steck’, een broedplaats gericht op circulaire economie voor bedrijven, overheid, onderwijs en instellingen. Na leegstand gloort hier een nieuwe toekomst voor dit spraakmakende gebouw.
Signaleringslijst
Nu we toch aan het anticiperen zijn op de Omgevingswet zou het naar mijn mening goed zijn als er op korte lange termijn per gemeente een signaleringslijst komt met de meest waardevolle gebouwen uit de jaren ’70 en ’80. Of wellicht nog beter: een provinciebrede lijst. Dit heeft als voordeel dat al in een vroeg stadium voor iedereen duidelijk is welke gebouwen uit ons zeer recente verleden van belang zijn voor de identiteit en kwaliteit van onze leefomgeving en dus het behouden waard zijn.
Welk gebouw in uw dorp of stad staat voor u symbool voor de schoonheid of de lelijkheid van de jaren ’70 of ’80 en waarom? Laat het ons weten!